Aro Modernoko defentsa-dorrea, XVI. mendean eraikia. Gerora berritze-lanak egin ziren bertan, baina ez dakigu zein datatan. Mendietatarren leinuarena zen. Balizko arkeologia-gune izendatua.
Defentsa-elementuak konbinatzen ditu dorreak, hala nola kanoi-zuloak eta garitoiak izkinetan, bizitegi-jauregi baten ezaugarri propioekin, leiho zabalak eta apaindutako armarri bat, adibidez. Eraikinaren beheko aldeak landetxea badirudi ere, eraikinaren altuera eta eraikinak berak dituen xehetasun handikiak bere jatorri noblearen adierazgarri dira. Zenbait familia-ikur eta apaingarriak dituen kasketa bat erakusten ditu armarriak, eta Mendieta familiarekin duen lotura berresten du. Eraikinaren jabeak aipatzen dira XVIII. mendeko zenbait dokumentutan, eta 1654. urtean dorrearen zati handi bati kalteak eragin zizkion sute bat izan zela ere jasotzen dute.
Aro Modernoko dorrea, XVI. mendean eraikia. Barrualdea erabat berritu zuten XX. mendean. La Cámara Orive-Salazartarren leinuarena zen. Balizko arkeologia-gune izendatua.
Dorrea harlanduz eginda dago eta horma oso lodiak ditu, goiko solairuetan mehetu egiten direlarik. Leiho zuzenak ditu lehenengo bi solairuetan, eta hirugarrena duela gutxi berritu zuten. Dakigunez, XIX. mendean gertatutako sute batek erabat suntsitu zuen barrualdea eta kalteak eragin zituen fatxadan, eta lapurretak ere izan ziren sarrerako harlanduetan. Bigarren solairuan La Cámara eta Orive-Salazar familien armarri bat dago, hainbat ikurrekin eta apaindutako kasket batekin. Hurbileko eliza batean hilarri bat dago armarriekin eta “NEMINI PARCO” inskripzioarekin, dorrearen eta dorreko kaperaren fundatzaileak gogoratuz.
XVI. mendeko Erdi Aro osteko dorretxea, ondoren egindako erabateko zaharberritzearekin, Ortiz de Molinillo Velasco leinuarena. Kultura-ondasun eta balizko arkeologia-gune izendatua.
1592an eraiki zuten dorrea Diego Ortiz de Molinillo Velasco jaunak eta María Tomasina de La Cámara andreak, eta ez ditu garai hartako ohiko defentsa-ezaugarriak, dorrearen lau alturako gorputz nagusi errektangularrak mota horretako eraikuntzak gogorarazten badizkigu ere. Bigarren solairuan balkoi bat dago “no digas lo que supieres ni agas lo que vieres” (ez esan dakizun hori eta ez egin ikusten duzun hori) inskripzioarekin, eta bi armarri daude arrano eta kasketekin. Gotortu egin zuten I. Karlistaldian eta gerrako bi alderdiek erabili zuten. Frontoidun ate bat eta bertuteen erliebeak nabarmentzen dira fatxada nagusian.
XV. mendeko Behe Erdi Aroko bizitegi-jauregia. Artziniegako hirigune historikoko eraikin zaharrenetako bat.
Erdi Aroko hiri-dorreen zenbait elementu tipiko dauzka Bengoa dorretxeak, dorrearen funtzio nagusia bizitegi-jauregiarena izan bazen ere. Jatorrizko arrastoak ikusi daitezke fatxada nagusian, hala nola familia-armarria, bi otsorekin, gurutzeekin eta gurutzatutako giltzekin, eta dekoratutako arkuak dituzten bi leiho. Dokumentu bidez jasotako dorrearen lehenengo erreferentzia 1640. urtekoa da, Martín Bengoa jaunak dorrea fundazio erlijioso batekin lotu zuenekoa. Oso berrituta dagoen etxebizitzen eraikin bat da gaur egun, baina XV. mendeko bere jatorria erakusten duten zenbait xehetasun ditu oraindik ere.
Kexaan dago monumentu multzoa, Gaztela Bizkaiarekin eta Kantabriarekin lotzen zuten bide garrantzitsuak gurutzatzen ziren leku estrategikoan. Hainbat garaitan eraikitako zenbait eraikinek osatzen dute Aiarako Jaurerriaren gune hau: dorrea, jauregia, monastegia eta San Joan Bataiatzailearen eliza.
1095. urteko dokumentuetan aipatzen dute jada. Leku horretako eliza fundatu edo berreraiki zuten Aiarako jaunek XII. mendean. Liskarrak izan ziren Juan Sánchez de Salcedo jaunaren ondorengotzaren inguruan, eta Sancho Pérez de Aialak irabazi zituen. Familiak hainbat jaberi erosi zien eliza, bere kontrolpean izateko. 1378an komentu bat fundatu zuten moja domingotarrentzat, eta partzialki berregin zuten 1566an izandako sute baten ondoren. 1959an berritu zuten kapera, eta Aiala Kantzilerraren eta haren emazte Leonor de Guzmanen alabastrozko hilobiak daude bertan, Kantzilerraren guraso Fernan Pérez de Aialaren eta Elvira Álvarez de Ceballos-en hilobiekin batera. Gaur egun Chicagoko Art Institute museoan dagoen Cabelloko Andre Mariaren erretaularen erreplika bat ere badago kapera horretan.
Erdi Aroko (XIV. mendea) defentsarako dorretxea, XVI. mendean bizitegi-jauregi bihurtua, eta gaur egun birgaitua, Murgatarren leinuarena. Kultura-ondasun eta balizko arkeologia-gune izendatua.
Jauregiak hiru aldetatik inguratzen du Murgako dorrea, eta ibaira ematen duen atzeko fatxada soilik uzten du libre. Bi zati ditu eraikinak: dorre bat eta hura inguratzen duen jauregi bat. Dorrearen atea, arku zorrotzarekin, lehenengo solairuan dago eta igotzeko harria dauka oraindik. Bi solairu ditu jauregiak: behean hainbat arku dituen galeria bat, eta goian, aldiz, leihoek eta balkoi batek nabarmenarazten dute solairua. Geroago, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, jaunek utzi egin zuten dorrea eta nekazariek erabili zuten, horrek zenbait aldaketa eragin zizkiolarik.
